جایگاه "پزشکی آینده نگر" در علوم آزمایشگاهی
پیشرفت‌های عرصه پزشکی در دهه‌های اخیر این باور را در جامعه پزشکی به وجود آورده که دیگر پزشکی سنتی به تنهایی قادر به پاسخ‌گویی به درمان‌های نوین نیست. البته نباید مفهوم پزشکی سنتی را با طب سنتی مرسوم یکسان گرفت بلکه منظور روش‌های معمول پزشکی پیش از ورود فناوری‌های نوین به این عرصه است. ورود فناوری‌های نوین در عرصه پزشکی، تفکر سیستمیک آینده‌نگر و تغییر نگاه سنتی در این حوزه را به دنبال داشت که حاصل آن پیدایش "پزشکی آینده نگر" به عنوان یکی از رویکردهای اساسی پزشکی عصر حاضر است. از سوی دیگر با توجه به پیشرفت‌های علم پزشکی به ویژه "پزشکی مولکولی" در سال های اخیر در کشور‌های توسعه یافته دنیا، متخصصان علوم آزمایشگاهی در تلاش هستند تا با هدف ارائه درمان‌های مدرن و مولکولی، تشخیص‌های مولکولی را نیز به شیوه‌ای هماهنگ و منسجم انجام دهند، شیوه ای که جای آن تاکنون در کشور ما خالی بوده است و یکی از اهداف "سومین کنگره فناوری‌های نوین آزمایشگاهی"(که با عنوان پزشکی آینده‌نگربرگزار شد) توجه به این رویکرد بوده است. اهمیت روش‌ها و فناوری‌های مولکولی در تشخیص بیماریها، بیشترحوزه پیش‌آگهی و جلوگیری از عود بیماری‌هاست تا جایی که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2030 میلادی جایگاه پزشکی مولکولی در تشخیص بیماریها به 80 درصد موارد تشخیص و درمان برسد. در واقع محققان و مسئولان سلامت در سراسر دنیا به سمت تشخیص مکانیسم‌های بیماریها در حرکتند. کشف "بیومارکر"ها با استفاده از تکنولوژی‌هایی از قبیل ژنومیکس، پروتئومیکس و.... نیز کمک‌های زیادی به پیمودن این مسیر کرده است. از دیگر موارد اهمیت فناوری‌های نوین آزمایشگاهی، کاربرد آن در "پزشکی پیشگیرانه" است. به عبارتی با توجه به اینکه آزمایشگاه‌های تشخیص طبی، تصویربرداری و مراکز تشخیصی پاراکلینیکی در پزشکی پیشگیرانه از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند، هم اینک توجه دنیا به سمت این حوزه پزشکی با استفاده از آزمایشگاه‌ها جلب شده است. همچنین به کارگیری تکنیک‌های نوین در پزشکی ترمیمی، بهسازی مجدد بافت‌ها، کاربرد روش‌های جدید مخلوط پروتئین در کشف بایومارکرهای جدید، منظم‌سازی آشوب‌های داخلی بدن و رسیدن به هدف پیشگیری قبل از بروز علائم بیماریها از جمله کاربردهای فناوری‌های نوین در رشته علوم آزمایشگاهی است که به چند نمونه از کاربردهای این فناوری‌های اشاره می‌شود:
1- از جمله رویکردهای جدید علم پزشکی در دنیای آینده، شناخت بیماریها براساس ویژگی‌های هر فرد است. به تعبیری در پزشکی آینده‌نگر نمی‌توان به روال قدیم، برای درمان تمام بیماران نسخه‌های قدیمی را پیچید، بلکه به مدد توسعه علم و فناوری، نیازمند پوست‌اندازی روش‌های گذشته و ورود به عرصه جدیدی، در این حوزه هستیم. امروز با شناسایی کامل ژن‌های انسان از یک سو و از سوی دیگر با شناخت تاثیر توارث و ژنتیک در بروز بیماریها، رویکرد به درمان تغییر یافته و باید براساس اطلاعات به دست آمده از هر فرد، برای وی درمان منحصر به خود او را به کار گرفت.
2- در حال حاضر سرطان‌ها پس از بیماری‌های قلبی-عروقی در جایگاه دوم مرگ و میر قرار دارند. به نظر می‌رسد یکی از علل بالا بودن آمار مرگ و میر مبتلایان به این بیماری آن است که با روش‌های سنتی آزمایشگاهی قادر به تشخیص شاخص‌های پیش‌آگهی بروز و عود بیماری نیستیم. در عوض به کمک فناوری‌های مولکولی می‌توان این شاخص‌ها را تشخیص داد و پیش از بروز و ظهور بیماری، فرد را در جریان آن قرار داد تا بتوان با اقدام‌های پیشگیرانه و پیروی از یک رژیم درمانی مناسب از بروز بیماری جلوگیری کرد. برای مثال در صورت تشخیص سرطان خون(لوسمی) با روش‌های مولکولی، می‌توان درمان دقیق آن را نیز تعیین کرد. در واقع به جای استفاده از روش‌های شیمی درمانی می‌توان از درمان‌های مولکولی بهره گرفت. تعیین شاخص‌ها در تشخیص زودهنگام سرطان‌ها بسیار حائز اهمیت است. در حقیقت"بایومارکرهای تشخیصی" یا "بایومارکرهای پیش آگهی" به پزشک در تشخیص بهتر و درمان هدفمندتر کمک می‌کنند.
3- سلول درمانی نیز از دیگر شیوه‌های است که طی سال‌های اخیر رشته علوم آزمایشگاهی را متحول کرده است. این روش که برای افزایش سیستم ایمنی بدن استفاده می‌شود، برای درمان بیماران سرطانی به کار گرفته می‌شود. در این شیوه، سلول‌های ضدسرطانی از خود فرد گرفته و در آزمایشگاه تکثیر و تقویت می‌شود. سپس به منظور مبارزه با سلول‌های سرطانی و از بین بردن آنها به بدن فرد وارد می‌شود که این شیوه نیز در زمره پزشکی مولکولی قرار دارد.
4- از دیگر بیماری‌های شایع قابل پیشگیری، نارسایی کلیوی است که بر اثر دیابت، پرفشاری خون و چاقی ایجاد می‌شود و تعلل در درمان آن دیالیزی شدن فرد را به همراه دارد. متاسفانه هم اینک 65 هزار بیمار دیالیزی در کشور وجود دراد که بار مالی سنگینی بر دولت و نظام سلامت کشور تحمیل می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود در صورت انجام ندادن اقدام‌های پیشگیرانه این آمار در سال‌های اخیر افزایش یابد. از جمله کمک‌هایی که فناوری‌های نوین آزمایشگاهی در حوزه تشخیص‌های پیشگیرانه می‌کند، تشخیص نارسایی‌های کلیه پیش از بروز آنهاست. به عبارتی پس از تشخیص اینکه فردی در آینده استعداد و احتمال ابتلا به بیماری های کلیوی را دارد، می‌توان با یادآوری این مسئله به او و توصیه به پیروی از یک رژیم غذایی مناسب از بروز این بیماری در وی جلوگیری کرد. تشخیص اینکه فردی در آینده استعداد و احتمال ابتلا به بیماری‌های کلیوی را دارد، می‌تواند با یادآوری این مسئله به او و توصیه به پیروی از یک رژیم غذایی مناسب از بروز این بیماری در وی جلوگیری کند . تشخیص زودرس بیماری‌های کلیوی با توجه به کاهش بار بیماریها و کاستن از هزینه‌های بهداشتی درمانی می‌تواند برای مسئولان نظام سلامت نیز حائز اهمیت باشد که در این صورت آنکه این شیوه‌های تشخیصی زیرپوشش بیمه قرار گیرد، می‌توان از آمار مبتلایان به این بیماریها کاست.
5- از جمله فناوری‌های نوین در عرصه آزمایشگاهی،"امیکس"ها هستند که از ظرفیت بالایی نیز برخوردارند. به عبارتی به کمک این تکنیک‌ها می‌توان هزاران ژن را به طور هم‌زمان و دقیق آزمایش کرد. از جمله فناوری‌های مرتبط با این رشته می‌توان به روش‌های "جِرم سنجی" اشاره کرد. این روش در ارتباط با غربالگری نوزادان، اندازه داروها، سموم و.... انجام می‌شود. خوشبختانه اخیراً تحرک‌های خوبی در این حوزه در کشور شده و اطلاعات آزمایشگاهیان در این رابطه افزایش یافته است. به عبارتی در حالی که در گذشته بیماران برای انجام این قبیل آزمایش‌ها به خارج از کشور ارجاع می‌شدند در حال حاضر به دلیل آنکه بخش عمده‌ای از این آزمایش‌ها در داخل کشور انجام می‌شود، از تعداد افراد اعزامی برای انجام این قبیل آزمایش‌ها کاسته شده که امید می‌رود شاهد افزایش تعداد مراکز جِرم سنجی در کشور باشیم.
6- از نکات مهم در زمینه فناوری‌های نوین آزمایشگاهی، مباحث اخلاقی است که متخصصان رشته علوم آزمایشگاهی درصدد پاسخ دادن به آن هستند. در واقع در بکارگیری این فناوری‌ها همواره این پرسش مطرح بوده که آیا تحمیل هزینه‌های مربوط به استفاده از فناوری‌های نوین(که عمدتا هم هزینه‌بر هستند) بر بیماران عملی اخلاقی است؟ و برعکس آیا خودداری از بکارگیری آنها برای بیماران عملی غیراخلاقی تلقی می شود ؟ هرچند دیدگاه‌ها در این زمینه متفاوت و بعضاً متناقض است، اما به نظر می‌رسد توسعه فناوری‌های نوین طی سال‌های آینده کلید پاسخ این پرسش‌ها باشد.
در پایان یاد آور میگردم گذارانقلابی از حالت واکنش به بیماریها به سوی پیشگویی آنها مستلزم همکاری همه جانبه دست اندرکاران خدمات سلامت است یعنی آحاد مجموعه پزشکی شامل پزشک ، پاراکلینیک ، تصویر برداری ، داروسازی ، پیراپزشک ، مهندسی پزشکی ، بیولوژیست و متخصصین انفورماتیک باید دست به دست یکدیگر داده خود را برای این جهش که هسته مرکزی آن سلامت است نه بیماری و به زبان دیگر نگهداشت سلامت است و نه مبارزه با بیماری خود را مهیّا و آماده نمایند .
منتشر شده در فصلنامه پزشکی شخصی، سال اول، شماره اول، بهار 1395
جهت دانلود فایل مقاله کلیک کنید.
